Woonomgeving steeds belangrijker voor ouderen

Het aantal kwetsbare ouderen neemt toe. Ouderen wonen ook steeds langer zelfstandig met minder professionele ondersteuning. Hierdoor wordt de buurt belangrijker voor hun kwaliteit van leven. In het magazine Oud worden in Nederland worden artikelen op basis van onderzoek afgewisseld met verhalen uit Rotterdam, Nieuwegein en het Drentse dorpje Zwiggelte.

Miljoen kwetsbare ouderen in 2030

Op dit moment is één op de zes mensen in Nederland ouder dan 65 jaar, in 2050 is dit naar verwachting één op de vier. Met het stijgen van de leeftijd neemt kwetsbaarheid toe. Van de 65-plussers kan een kwart als kwetsbaar beschouwd worden, van de 80-plussers de helft. Hoewel de leeftijd waarop ouderen kwetsbaar worden waarschijnlijk verder zal opschuiven, betekent dit toch dat het aantal kwetsbare ouderen naar verwachting toeneemt van 700.000 in 2010 tot meer dan een miljoen in 2030. Wat betreft migratieachtergrond en leefstijl is deze groep waarschijnlijk nog diverser dan de ouderen nu.

Grote diversiteit

Hoe de woonomgeving doorwerkt in het leven van ouderen, verschilt van buurt tot buurt en van persoon tot persoon. Het grootstedelijke, compacte en levendige Oude Westen in Rotterdam verschilt in alles van het lege, landelijke en relatief welvarende dorpje Zwiggelte in Midden-Drenthe, met zijn boerderijen in uitgestrekte weilanden. De kronkelende woonerven en de anonieme flats in Batau in Nieuwegein vertegenwoordigen weer een volledig andere wereld. In elke woonomgeving proberen ouder wordende mensen een goed leven voor zichzelf en hun naasten te realiseren. Alleen de wijze waarop zij zich verhouden tot hun buurt en elkaar verschilt aanzienlijk. Ook tussen bewoners van dezelfde buurt is de diversiteit groot, natuurlijk in het multiculturele Rotterdam, maar ook in Zwiggelte, waar de echte Drenten maar weinig ophebben met nieuwigheden die anderen in het dorp introduceerden.

Kracht

In het beleid van nu wordt veel verwacht van de eigen kracht van mensen, zowel in het vormgeven van het eigen leven als ook in het organiseren van oplossingen voor problemen van anderen. In iedere buurt zijn hiervan voorbeelden te vinden; vitale ouderen die onverstoorbaar stand houden wanneer haperingen in de gezondheid zich aandienen of wanneer een partner wegvalt. Ook initiatiefrijke ouderen die zich met hart en ziel inzetten voor de meer kwetsbare ouderen in hun familie, dorp of buurt. In Zwiggelte bleek de gewenste zelfredzaamheid onderdeel van de lokale cultuur. Ook dachten veel ouderen actief mee met de dorpsvisie Met mekaor, veur mekaor. In Rotterdam waren ouderen als vrijwilliger actief binnen het gemeentelijk programma tegen eenzaamheid Voor mekaar. In Nieuwegein spraken we vitale ouderen die lang vooruitdachten over hoe zij hun oude dag wilden organiseren. De voorbeelden zijn geheel in lijn met de beleidsidealen van de participatiesamenleving.

Kwetsbaarheid

Niet elke kwetsbaarheid laat zich door kracht overmeesteren. Kwetsbaarheid op hoge leeftijd bestaat vaak uit lichamelijke aftakeling, maar bestrijkt ook sociale en financiële aspecten. Wie bijvoorbeeld haar kinderen moet missen, door ruzie of afstand, mist hierin een belangrijke bron van troost, hulp en advies. Ook armoede draagt bij aan kwetsbaarheid, zo hoorden de onderzoekers terug in het Oude Westen. De ouderen daar - vaak minder draagkrachtige mensen met een migratieachtergrond - kunnen doorgaans rekenen op mantelzorg uit de familie, maar de kleine, slecht begaanbare woningen en de beperkte middelen oefenen een grote druk uit op de relatie tussen ouderen en hun mantelzorgers. In situaties van kwetsbaarheid kunnen ook dagelijkse contacten in de buurt moeilijk worden. Het ontvangen van hulp kan op gespannen voet komen te staan met de wens zelfstandig te zijn, de ander niet te belasten en de behoefte aan privacy.

Lokaal maatwerk

De Wereldgezondheidsorganisatie beschouwt een buurt als generatievriendelijk als deze een actieve oude dag mogelijk maakt. Dit vergt een toegankelijke fysieke én sociale omgeving. De verhalen op de drie plekken illustreren dat bewoners in verschillende contexten verschillende verwachtingen hebben van hun buurt. Voor bewoners uit Rotterdam, Nieuwegein en Zwiggelte is hun eigen buurt het referentiekader. De meesten zouden nergens anders willen wonen. Dit is de plek die zij ooit kozen of waar zij zijn aangespoeld en waar zij vervolgens hun leven hebben opgebouwd. Tekenend is dat de ouderen in Zwiggelte zich gelukkig prijzen met de winkels in centrumdorp Westerbork, ook al zijn die veel verder weggelegen dan op veel andere plekken in Nederland.

Als mensen ouder worden kan de omgeving wel in de weg gaan zitten. Voor wie kampt met beperkingen kunnen de woning, de fysieke omgeving en de afstand tot voorzieningen de bewegingsvrijheid belemmeren. Ook informele netwerken worden vaak minder toegankelijk, terwijl zij een belangrijke bron van hulp en contact vormen voor zelfstandig wonende ouderen. Tussen de plekken bestaan grote verschillen in zowel de fysieke barrières die ouderen parten spelen, als de organisatie van nabije informele netwerken. Het gaat steeds om lokaal maatwerk. En dit maatwerk komt zeker niet alleen van beleidsmakers en professionals. Juist de betrokkenheid van bewoners zelf draagt ertoe bij dat de omgeving aansluit bij wat (oudere) bewoners zoeken en nodig hebben.

Oud worden in de eigen omgeving geen nieuw ideaal

Het huidige overheidsbeleid is erop gericht ouderen langer thuis te laten wonen. Het beeld dat dit een recente ontwikkeling is, vooral gestuurd door financiële overwegingen, klopt niet. In de naoorlogse verzorgingsstaat werden weliswaar veel instellingen gebouwd, maar van harte ging dit nooit. Al in de jaren zestig signaleerden beleidsmakers dat veel ouderen er weinig voor voelen het eigen huis en de onafhankelijkheid op te geven voor een abnormaal bestaan in een bejaardenhuis. Sinds de jaren zeventig neemt het aandeel bewoners van instellingen af. Toch kent Nederland tot op de dag van vandaag het hoogste percentage ouderen in instellingen van Europa.