De coalitie van PVV, VVD, BBB en NSC streeft naar ‘het strengste toelatingsregime voor asiel en het omvangrijkste pakket voor grip op migratie ooit’. In het Hoofdlijnenakkoord schrijven de vier partijen hoe zij de instroom willen terugdringen en een oplossing willen bieden voor de ‘huidige acute situatie’. Wat gaan provincies en gemeenten van de Haagse plannen merken?
De vier coalitiepartijen kiezen in het Hoofdlijnenakkoord als vertrekpunt dat migratie (en specifiek asielmigratie) een last is voor de samenleving. Om die last te verlichten worden onder de noemer van een ‘asielcrisis’ maatregelen in het vooruitzicht gesteld die de instroom zouden moeten beperken. Het akkoord is echter niet gespeend van wensdenken: meerdere experts hebben al laten weten dat veel maatregelen indruisen tegen internationaal recht of Europese afspraken. De kans dat een deel van het pakket daarom bij de rechter of in Brussel sneuvelt, is aanwezig.
Tegelijk met maatregelen die de instroom zouden moeten beperken, stellen de partijen voor om bestaande instrumenten af te schaffen, zoals de kersverse Spreidingswet en de Bed, bad en broodregeling (Landelijke Vreemdelingenvoorziening). Er wordt een tijdelijke ‘asielbeslisstop’ voorgesteld, de asielopvang zelf moet worden versoberd en de mogelijkheid tot voorrang van statushouders bij het verkrijgen van een sociale huurwoning moet worden afgeschaft. In het Hoofdlijnenakkoord wordt intrekking van de Spreidingswet overigens omschreven als een maatregel om ‘de acute asielinstroom en -opvangcrisis voor de komende tijd te bestrijden’. Dat is vreemd, want die twee hebben strikt genomen niets met elkaar te maken. De instroom is de instroom; de Spreidingswet is bedoeld om de aanwezige asielzoekers evenredig over het land te verdelen en opvangvoorzieningen mogelijk te maken die voor langere tijd in gebruik zijn.
Hoe dan ook: iedere wet kan worden ingetrokken. Daarvoor is een Intrekkingswet nodig en die moet door de Tweede respectievelijk Eerste Kamer worden vastgesteld. Daar gaat enige tijd overheen. Tot het zover is, is de wet gewoon van kracht. Dat betekent dat alle Commissarissen van de Koning op 1 november 2024 moeten rapporteren hoe zij hun provinciale deel van de asielopvang denken te realiseren. Onderliggend aan deze provinciale plannen liggen afspraken met gemeenten en regio’s over de inrichting van het asiellandschap en de samenwerking met COA, zorg, onderwijs, woningcorporaties en tal van andere partijen.
Niettemin zien verschillende gemeenten in het Hoofdlijnenakkoord nu al aanleiding op hun handen te gaan zitten. In Binnenlands Bestuur constateert het COA dat die houding 2.000 tot 2.500 opvangplekken scheelt. De doorstroming in de asielketen - van ‘Ter Apel’ tot en met een reguliere woning - stagneert hierdoor nog meer dan tot nu toe al het geval was. Toch verwacht ik dat regionale samenwerking hoe dan ook blijft. Ook zonder steun van het Rijk. De Spreidingswet helpt als stok achter de deur, maar ook zonder Spreidingswet zijn de voordelen evident. Er zijn nu eenmaal ontheemden in Nederland en die hebben onderdak nodig. Dat kun je het beste in regionaal verband organiseren. Met het wegvallen van de steun van het Rijk zullen provincies en gemeenten zich nog meer moeten inspannen om de voordelen van regionale samenwerking te benutten.
Dat het kan, heb ik zelf vaak gezien in de provincie Utrecht. Aan de Provinciale Regietafel (PRT) hebben we de laatste jaren een ‘Utrechtse Aanpak’ ontwikkeld. Dit is een kwalitatieve aanpak die eruit bestaat dat we opvangplekken realiseren met een positieve invloed op de omgeving waar ze staan. Dat doen we door verbindingen met de buurt te leggen en door asielzoekers snel mee te laten doen in de samenleving. We zoeken naar kansen waardoor opvanglocaties een verrijking van de omgeving zijn. Zo zijn er in de provincie voorbeelden waar de buurt dankzij een opvangvoorziening een speeltuin heeft. Veel omwonenden doen graag vrijwilligerswerk. Sport- en muziekverenigingen verwelkomen nieuwe leden. Elders in Nederland zie je ook dat de komst van een azc kan bijgedragen aan instandhouding van een regionale busverbinding of het behoud van draagvlak voor een school of een winkel.
Het zoeken naar zulke kwalitatieve toevoegingen is maatwerk. Dat is de kernactiviteit van het Kansenmakersteam van de PRT in de provincie Utrecht. De basisgedachte is de opvang normaliseren en asielzoekers een deel van de samenleving maken. In de praktijk blijkt keer op keer dat het maatschappelijk draagvlak sterker wordt als een opvangvoorziening meer ruimte biedt voor synergie. Het Hoofdlijnenakkoord, waarin versobering voorop staat, draagt hier helaas niet aan bij. Provincies en gemeenten zullen het in de komende kabinetsperiode zelf moeten doen. De PRT zou de ‘we-doen-het-samen’-houding daarvoor opnieuw kunnen bekrachtigen. Dat zou een basis bieden om toe te werken naar een gezamenlijke opstelling van gemeenten in nieuwe tijden van onzekerheid.
Een andere prioriteit in het Hoofdlijnenakkoord is de woningbouw: structureel moeten er 100.000 woningen per jaar worden gebouwd. Daarbij wil de coalitie rekening houden met woningen voor ‘aandachtsgroepen’: jongeren, ouderen, kleinere huishoudens, dak- en thuislozen. Asielzoekers en statushouders worden in dit hoofdstuk niet genoemd. Dat is jammer, want de Utrechtse Aanpak laat daar nu juist resultaten zien. Bijvoorbeeld gemengd wonen, waarbij de andere aandachtsgroepen als het ware meeliften met de realisatie van opvangvoorzieningen van asielzoekers. Mogelijk gaat nu het omgekeerde zich voordoen: asielzoekers die meeliften op de realisatie van (tijdelijke) woningbouw voor andere doelgroepen. Maar helder is, dat het kabinet in wording ook hier kansen laat liggen. Provincies en gemeenten zijn meer dan ooit op zichzelf aangewezen.
De asielinstroom valt met een nieuw kabinet niet stil. Zoveel is zeker. Er zullen altijd mensen zijn die om uiteenlopende redenen hun land ontvluchten. Het pakket maatregelen van dit kabinet in wording kan volgens het CPB de instroom met tien procent verminderen. Dan blijven alsnog tienduizenden ontheemden ons land opzoeken. Dat is een simpele rekensom. De effecten daarvan ervaren we in gemeenten en zullen op dat niveau moeten worden opgelost. Gemeenten staan immers voor de opgave de samenleving te organiseren en -als deel van die opgave- onderdak voor iedereen te garanderen. Samenwerking in regionaal verband ligt daarbij voor de hand. Vanuit dat niveau kun je de lokale uitvoeringskracht ondersteunen. Liefst ook in samenwerking met het Rijk. Of dat laatste in de komende kabinetsperiode inderdaad mogelijk is, zal moeten blijken. Voorlopig zie ik bij de coalitiepartijen veel wensdenken. De opgave voor provincies en gemeenten wordt er niet veel anders door. Het wordt wel lastiger.
