De uitspraak van de Raad van State (RvS) in de zaak Porthos over de bouwvrijstelling voor stikstofuitstoot is vers van de pers. Het spreekwoordelijke stof is nog niet neergedaald. In dit stuk kijken we desalniettemin vooruit welk perspectief na het vervallen van de bouwvrijstelling ontstaat.
Het vervallen van de bouwvrijstelling heeft grote impact op veel lopende en aankomende bouwprojecten en leidt helaas - hoe tegenstrijdig ook - tot vertraging van de energietransitie. Het leeuwendeel van de infrastructurele projecten, grote woning- en utiliteitsbouwprojecten en energieprojecten op land en op zee die essentieel zijn voor de aanleg van bijvoorbeeld waterstofleidingen, hebben te maken met de stikstofdepositiegrens. Dit zijn de wezenlijke projecten die Nederland leefbaar, veilig, bereikbaar en gezond houden en noodzakelijke veranderingen in de Nederlandse ruimtelijke ordening, energievoorziening en economie mogelijk maken. Het is daarom essentieel om toekomstbestendige manieren te vinden waarop we omgaan met de nieuwe realiteit die is ontstaan na de uitspraak van de RvS. Het perspectief op deze toekomst biedt bovendien kansen voor innovatie en versnelling; iedereen die daarin nu stappen weet te maken loopt de komende jaren voorop.
De uitspraak van de Raad van State is helder. Zij kunnen ‘niet anders dan constateren dat de bouwvrijstelling niet gebruikt mag worden bij bouwprojecten.’ De bouwvrijstelling voldoet niet aan de rechtspraak van het Europese Hof van Justitie en mag daarom niet gebruikt worden. De directe consequenties zijn groot, maar er geldt geen algehele bouwstop, aldus de RvS: ‘Hoewel de bouwvrijstelling daarmee van tafel is, betekent dat niet dat er nu een algehele bouwstop geldt. Net als in de situatie vóórdat de bouwvrijstelling werd ingevoerd, blijft het mogelijk om per project onderzoek te doen naar de mogelijke gevolgen van de uitstoot van stikstof.’ Kortom een besluit met impact, die een heldere opgave schetst voor een groeispurt.
Hoe nu verder? Als we uitzoomen en kijken vanuit onze kennis en ervaring met transities en systeemveranderingen dan is het vervallen van de bouwvrijstelling een grote schok; een schok die de bestaande werkwijze, met ongelimiteerde uitstoot op de bouwplaats, onhoudbaar maakt. Het is een schok die een ongekende groeispurt vergt van een nieuwe werkwijze. Die nieuwe werkwijze is emissieloos bouwen, waarbij de hoofdrol is weggelegd voor emissieloos materieel en emissieloos bouwtransport. Dit type materieel én nog slimmere keuzes voor prefab materialen en transport is de toekomstbestendige aanpak om geplande projecten binnen de stikstofdepositiegrens uit te voeren.
De ontwikkeling naar schoon en emissieloos bouwen is al langer gaande, zie ook de roadmap waaraan we werken. Naast natuurherstel zijn klimaat en niet te vergeten de gezondheid van medewerkers op de bouwplaats en omwonenden belangrijke versnellers om de schadelijke uitstoot van bouwmaterieel te voorkomen. Emissieloos materieel, dat wil zeggen materieel met netaansluiting, op accupakketten of met brandstofcel is aanwezig, maar de productie en (casco)ombouw zal moeten versnellen. Bovendien vraagt het vervallen van de bouwvrijstelling om het bestaande emissieloze materieel maximaal in te zetten en elke stilstand van dit materieel te minimaliseren. Hiervoor zijn al diverse initiatieven, zoals regionale materieelpools, die uitwisseling tussen aannemers en projecten mogelijk maakt.
Deze groeispurt zal, naast groeipijn, ons ook veel brengen. De versnelde transitie naar emissieloos bouwen geeft Nederland een technologie- en kennisvoorsprong in het ontwerpen en bouwen gebaseerd op de inzet van emissieloos materieel, maar ook in het ontwikkelen, produceren en onderhouden van een emissieloze vloot. Ook in het buitenland is de ontwikkeling naar emissieloos bouwen gestart en zal gaande deze transitie onze Nederlandse kennis en ervaring een voordeel kunnen zijn. Daarnaast vraagt de groeispurt ontwikkeling in de aanpalende en toeleverende industrieën en sectoren, zoals kennis van de tank- en laadinfrastructuur en zijn er vragen over de veiligheid en procesverbeteringen die gepaard gaan met deze transitie.
Emissieloos materieel blijft voorlopig echter nog (te) schaars. Ook als vanaf nu elke nieuwe graafmachine, trilplaat, heimachine en betonmixer emissieloos is, dan nog kan niet elk project emissieloos worden uitgevoerd. Schaarste vraagt om het maken van keuzes. Dit doen wij samen met de ontwikkelaars, projectmanagers en beheerders binnen de bouw al langer door het inrichten van portfoliomanagement. Binnen portfoliomanagement wordt op basis van een programmering en prioritering werkzaamheden en projecten gepland zodat de projecten met de hoogste urgentie als eerste aan de beurt zijn. Urgentie wordt dan naast de beschikbare kosten en de capaciteit van de organisatie ook bepaald door de beschikbare capaciteit om emissieloos te bouwen.
Veel van de initiatieven waar we nu aan werken gaan pas in 2024 en verder in uitvoering. Ons advieswerk richt zich op het vooruitkijken en vroegtijdig onderscheiden en opnemen van risico’s binnen projecten. In toenemende mate neemt de wet- en regelgeving hierin een hoofdrol, zo bewijst deze verduurzamingsopgave, maar ook de nieuwe omgevingswet. Eens te meer blijkt hoe groot de impact kan zijn van regelgeving die eerst abstract of ver weg leek. Door scenario’s uit te werken ontstaat inzicht hoe om te gaan met deze nieuwe richtlijnen.
Bovendien werken wij inmiddels al aan de contractering van projecten waar rekening gehouden wordt met emissieloos bouwen. Het gaat dan ook om de vraag hoe projecten redelijkerwijs emissieloos via aanbestedingen kunnen worden uitgevraagd aan de markt en hoe dat kan worden aangetoond. Voor iedereen die voorbereidingen treft voor omvangrijke bouwplannen is het advies om rekening te houden met de dynamiek rondom wet- en regelgeving. Zeker bij ambitieuze maatschappelijke opgaven, zoals de verduurzaming en energietransitie is bouwen ook vooruitzien.
Afsluitend, we benadrukken dat de implicaties van de uitspraak van de RvS over het vervallen van de bouwvrijstelling niet zijn te onderschatten. Het laat eens te meer zien dat door schokken in het systeem innoveren noodzakelijk is om projecten die voor Nederland belangrijk en wenselijk zijn, zoals werken aan de woningnood of energietransitie, door te laten gaan.
De uitspraak staat bovendien niet op zichzelf en laat het belang zien van een voorbereiding waarmee we vooruitkijken, risico’s onderscheiden en scenario’s ontwikkelen. Maar ook dan blijft het lastig. Voor veel projecten (met name op zee) is bijvoorbeeld nog geen zero-emissie materieel aanwezig en is het emissieloos bouwen dus geen optie. Toch helpt het ons om het bovenstaande perspectief te schetsen, en dat is niet zonder precedent, want de positieve voorbeelden zijn aanwezig. De afgelopen jaren zijn we als bureau bijvoorbeeld nauw betrokken geweest bij de ontwikkeling van zero-emissie busvervoer. Dankzij (publiek-private) samenwerking en het bestuursakkoord is zero-emissie busvervoer binnenkort de norm en is praktisch alle instroom van nieuwe OV bussen ZE.
Bouwvrijstelling stikstof van tafel, maar geen algehele bouwstop (Persbericht Raad van State)
