De asielopvang in Nederland staat onder hoogspanning. Het aantal mensen dat in ons land asiel aanvraagt, blijft onveranderd hoog. Ondertussen ontnemen aanhoudende discussies in media en politiek het zicht op een goede en rechtvaardige opvang. In onze ogen is het realiseren van een AZC feitelijk een versnelde ontwikkelopgave. Een complexe opgave, dat wel. Er is capaciteit voor nodig, maar ook specifieke kennis en kunde. In deze blog lichten wij onze visie toe.
Nederland moet in 2023 mogelijk rekening houden met 67.000 personen die asiel aanvragen. Volgens het hoogste scenario loopt dit zelfs op tot 77.000 personen.
Dat is de (harde) realiteit. De cijfers liggen aanzienlijk boven de eerdere prognose van het kabinet. Dat ging eind vorig jaar nog uit van hooguit 55.000 asielzoekers, exclusief Oekraïners.
Het gevolg is dat de doorstroming in de asielketen stagneert en het aanmeldcentrum in Ter Apel opnieuw overvol raakt. Voor alle partijen in de keten ligt een forse opgave: gemeenten en COA voorop.
De meeste gemeenten voelen de urgentie inmiddels. Zij willen proportioneel uitvoering geven aan hun verantwoordelijkheid om mensen onderdak te bieden die in ons land asiel vragen. Het wetsvoorstel van de Spreidingswet biedt daarvoor richting.
Hierin is namelijk een verdeling bedacht voor opvanglocaties over provincies en gemeenten, evenredig naar grootte, inwoneraantallen en de huidige opvangcapaciteit. Vanwege de val van kabinet-Rutte IV is er een kans dat de spreidingswet in september 2023 controversieel wordt verklaard.
Desondanks is het streven op dit moment nog altijd om de wet in 2024 in te laten gaan. Iedere gemeente kan op een bierviltje de hieruit voortvloeiende bedachte taakstelling uitrekenen. Is het geen wettelijke taakstelling, dan wel een logische of een morele. Een kwestie van solidariteit.
Daarbij is het voor iedere gemeente belangrijk, zelf de regie te houden. De asielopvang speelt zich immers af tegen het decor van andere gevoelige vraagstukken, met name volkshuisvesting en woningbouw. Het gaat om de samenhang met deze gevoelige vraagstukken en de samenwerking met het maatschappelijke veld. Veel gemeenten onderkennen dat en gaan nú aan de slag, ook zonder Spreidingswet.
Als een gemeente eenmaal een besluit heeft genomen, is het begrijpelijk dat men snel meters wil maken. De telefoon bij het COA staat dan ook roodgloeiend. Het is de taak van het COA om gebouwen voor opvang te realiseren of bestaand vastgoed geschikt te maken. Soms gaat het om nieuwbouw, vaker om transformatie. Soms vindt het COA zelf een geschikt gebouw, maar meestal bieden vastgoedeigenaren, gemeenten of overheidsinstanties gebouwen of terreinen aan. Sommige gemeenten brengen proactief in kaart welk vastgoed er in de gemeente misschien geschikt is.
Hoe dan ook: het COA toetst aan de hand van een Programma van Eisen of een locatie of gebouw inderdaad voor asielopvang geschikt is. Vervolgens vindt er overleg plaats over omvang, duur, timing en taakverdeling, resulterend in een bestuursovereenkomst met de gemeente en een koop- of huurovereenkomst met de vastgoedeigenaar.
Voor realisatie van een concrete locatie moeten de gemeente en het COA een groot aantal elementen op elkaar afstemmen. Het begint met een verkennend gesprek tussen gemeente en COA over duur en aantallen. Hoe zit het met vergunningen, veiligheid, onderwijs, zorg en de communicatie naar buurtbewoners en de media?
In de praktijk wordt vaak een aantal projectgroepen opgericht, elk met een eigen thema. Bijvoorbeeld onderwijs, wanneer kinderen en jongeren in Nederland asiel aanvragen zijn ze leerplichtig. De gemeente draagt de verantwoordelijkheid om onderwijs te organiseren en wordt hierin ondersteund door het COA.
Dat kan vooral in krimpgemeenten een kans zijn om een school in leven te houden. In projectgroepen wordt over dat soort thema’s gesproken. Het is dus belangrijk dat daar de juiste mensen aan deelnemen: mensen met mandaat én kennis, vanuit COA én vanuit gemeente.
Vooral voor kleine gemeenten is de oprichting van een AZC meestal een eenmalige exercitie. Er is vaak maar één persoon die alles moet doen. Vaak ontbreekt het aan capaciteit, ervaring en de juiste expertise. Voor het COA is de realisatie van een AZC een onderdeel van de corebusiness, maar ook daar is door de hoge aantallen beperkte capaciteit. Er zijn meer project- en vastgoedregisseurs nodig: mensen met kennis van de asielketen en ervaring met complexe projecten.
Intussen staat het COA niet alleen voor de taak om meer opvangplekken te realiseren, maar ook om te anticiperen. Hoe is de situatie over vijf of tien jaar? Dat is nauwelijks in te schatten. Zeker is, dat een beperkt aantal grote AZC’s te weinig flexibiliteit geeft en zeker in kleine gemeenten op te weinig draagvlak kan rekenen.
Er zijn meer locaties nodig, mogelijk ook kleinere, die passen bij de schaalgrootte van kleine plaatsen. Dat kunnen satellietlocaties zijn, rond een grotere kernlocatie. Er is ook meer flexibiliteit nodig. Bijvoorbeeld door gebouwen niet alleen in te richten als AZC, maar ook geschikt te maken voor andere doelgroepen en andere functies.
Op regionaal en provinciaal niveau kunnen betere afspraken worden gemaakt over flexibel op- en afschalen. Ook met gemeenten moet het gesprek over de verdere toekomst worden gevoerd. Goed portefeuillebeheer kan de asielopvang in rustiger vaarwater brengen.
Het maatschappelijke debat over asielopvang wordt op hoge toon gevoerd. Maar als je het vraagstuk afpelt, is het realiseren van een AZC niet meer dan een ‘gewone’ ontwikkelopgave met een begin, doorlooptijd, budget en afronding. Bijzonder is, dat het onder hoge tijdsdruk staat en zich in een maatschappelijk gevoelig krachtenveld afspeelt met veel stakeholders. Dat maakt het complex, dat wel. Maar dat geldt voor meer projecten. En vaak maakt ook de oorspronkelijke weerstand een omslag.
