Kunstmatige intelligentie (AI) kan gemeenten helpen om het werk binnen de planketen slimmer, sneller en efficiënter te organiseren. Denk aan het structureren van omgevingsinformatie, het doorzoeken van beleid en regelgeving en het samenvatten van jurisprudentie.
De VNG ziet AI als een kansrijke ontwikkeling. Mits gemeenten AI op een verantwoorde manier toepassen. Daarom onderzochten we samen met 12 gemeenten hoe AI nu al wordt gebruikt binnen de planketen, en welke kansen en risico's daarbij spelen. Graag delen wij de belangrijkste bevindingen, voorbeelden en aandachtspunten. Met dit overzicht willen wij gemeenten inspireren om zelf verder te verkennen wat AI kan betekenen voor hun werk.
Uit onze inventarisatie blijkt dat gemeenten AI binnen de planketen nu vooral gebruiken voor:
Herschrijven en verbeteren van teksten. Bijvoorbeeld juridische regels of beleidsdocumenten.
Samenvatten van informatie. Zoals rapporten, beleidsstukken of jurisprudentie.
Structureren en analyseren van gegevens. Bijvoorbeeld om verbanden en inconsistenties te zien tussen beleid, regels en plannen.
Ondersteuning bij beleidsontwikkeling. Denk aan het doorzoeken van bestaand beleid als voorbereiding op het werken met de Omgevingswet-instrumenten, en het creëren van samenhang tussen deze instrumenten.
Gemeenten zien dat AI potentieel kan helpen de werkprocessen te versnellen en kennis toegankelijker te maken. Tegelijkertijd zijn er zorgen over de betrouwbaarheid, privacy en herkomst van informatie. De VNG deelt die zorg; alleen als gemeenten AI verantwoord inzetten, kunnen de kansen echt benut worden.
Generatieve AI-modellen, zoals ChatGPT en CoPilot, kunnen helpen bij onder meer analyse, tekstbewerking en juridische ondersteuning. Maar ze brengen ook risico's met zich mee:
Antwoorden kunnen onjuist of niet verifieerbaar zijn (zogeheten hallicunaties).
AI-modellen gebruiken bronnen die niet altijd transparant zijn.
In de antwoorden kunnen gevoelige of verouderde gegevens verwerkt zijn.
Onbewuste vooroordelen (bias) kunnen leiden tot ongewenste aannames.
Daarom geldt: AI ondersteunt, maar vervangt de mens niet. Controle van de antwoorden is altijd noodzakelijk. Net als het beschermen van persoonsgegevens.
Volgens de Europese AI-verordening moeten gemeenten bovendien zorgen dat medewerkers die met AI werken, voldoende AI-geletterd zijn. De VNG moedigt gemeenten aan om hierin te investeren. Want kennis is de basis voor veilig en effectief gebruik.
De VNG steunt de ontwikkeling van GTP-NL, een Nederlands taalmodel dat begin 2026 beschikbaar komt. Dit taalmodel, ontwikkeld door TNO, NFI en SURF, vergroot de transparantie en betrouwbaarheid van AI en verkleint de afhankelijkheid van grote, buitenlandse bedrijven. De VNG draagt bij aan dit initiatief door Open Raadsinformatie beschikbaar te stellen als trainingsdata. Zo bouwen we gezamenlijk aan AI die past in een Nederlandse context en bij publieke diensten.
Daarnaast bieden de VNG en de rijksoverheid kaders voor veilig gebruik. In het Position paper AI, Algoritmen en Gemeenten benadrukken we dat AI altijd de mens moet dienen, en niet andersom. Gemeenten blijven dan ook zelf verantwoordelijk voor de inzet van technologie, en moeten kunnen uitleggen waarom en hoe ze AI gebruiken.
Op aigovernance.vng.nl vinden gemeenten praktische hulpmiddelen uit het Governancekader AI en algoritmen, waaronder rollen, processtappen en instrumenten om risico's te beperken. Dit governancekader groeit mee met de praktijk en wordt continu aangevuld met nieuwe inzichten van gemeenten.
Een veelbelovende ontwikkeling is de opkomst van AI-oplossingen specifiek voor de planketen. Deze systemen werken vaak met een afgeschermde set bronnen, gecombineerd met interne beleidsdocumenten en regelgeving van gemeenten. Omdat deze systemen geen onbeheerde internetdata gebruiken, zijn de resultaten beter controleerbaar, transparanter en betrouwbaarder.
Bovendien helpen deze tools gemeenten om hun eigen informatievoorziening te verbeteren. Wanneer het antwoord verouderde of inconsistente informatie bevat, kan dat aanleiding zijn om de brondata te actualiseren.
Voorbeelden van domeinspecifieke AI-oplossingen zijn:
Juridische ondersteuning binnen het omgevingsdomein
Hulp bij het opstellen van het omgevingsplan
Beleidsanalyse en beleidsverbinding
Omzetting van juridische regels naar toepasbare regels
De helft van de gemeenten in ons onderzoek test al zo'n toepassing. De eerste ervaringen zijn overwegend positief: AI blijkt goed inzetbaar, zolang menselijke expertise de richting bepaalt.
Wij moedigen gemeenten aan om AI in te zetten binnen de transitie van de planketen:
Investeer in AI-geletterdheid. Bouw kennis op binnen uw organisatie, zodat medewerkers begrijpen wat AI kan en waar de grenzen liggen.
Gebruik AI om werkprocessen te verbeteren. Zet generatieve AI in als hulpmiddel, niet als vervanger.
Verken domeinspecifieke toepassingen. Doe mee aan pilots of samenwerkingen. En deel ervaringen met andere gemeenten.
Werk veilig en transparant. Gebruik betrouwbare bronnen, respecteer privacy en wees duidelijk over de inzet van AI.
