Wereldbodemdag 2023 - Soil and Water: a source of life. Wereldbodemdag wordt jaarlijks gevierd op 5 december om mensen bewust te maken van het belang van de bodem en te pleiten voor duurzaam beheer ervan. Een boodschap die ook uitgedragen wordt door de schrijvers van de 'Green Paper - De dringende noodzaak van gezonde bodems’: Martin Doeswijk en Margot de Cleen. Martin is directeur bodem en grondwater bij TAUW en Margot is senior adviseur bodem- en waterbeleid bij Rijkswaterstaat. Met passie vertellen ze hoe iedereen kan bijdragen aan een gezondere bodem, van individu tot overheid.
De bodem. Hij spreekt niet tot ieders verbeelding, vooral niet als je hem niet ziet. Velen beschouwen de bodem als iets vanzelfsprekends, als iets waar je op staat, waar je op kunt bewegen, waar je op kunt bouwen. Maar de bodem is zoveel meer. “De bodem heeft invloed op alles, van het telen van gewassen, de natuur en de biodiversiteit tot de kwaliteit van drinkwater en afwatering. Hij heeft invloed op ons leven en welzijn. Als je het nalaat om daar aandacht aan te geven, dan gaat het gewoon niet goed”, vertelt Martin.
Wereldbodemdag 2023
Het thema dit jaar is Soil and Water: a source of life (bodem en water, een bron van leven). Het benadrukt de cruciale rol die bodem en water spelen in de ondersteuning van het leven op aarde. Ze vormen het fundament voor een goed werkend ecosysteem en het welzijn van flora, fauna en de mensheid. Wereldbodemdag benadrukt de noodzaak om deze waardevolle hulpbronnen te beschermen en te behouden.
Uit een studie van de Europese Commissie blijkt dat inmiddels 60-70% van de bodems in Europa is aangetast. Maar het probleem beperkt zich niet tot ons continent: wereldwijd zijn bodems in slechte conditie. De bodem is in die gebieden deels gedegradeerd, verzilt of geërodeerd, de bodemvruchtbaarheid ervan is verdwenen, de bodem is afgedekt of verontreinigd. Margot: “Dan zie je dat de bodem minder weerbaar is. Hij kan bijvoorbeeld enorme droogte niet meer opvangen, omdat de organische stof er niet meer is. De biodiversiteit kan teruglopen en gebrek aan bescherming of filtering door de bodem kan leiden tot grondwatertekorten of -verontreinigingen”. En dat heeft natuurlijk gevolgen. Zo raken in Afrika mensen op drift die geen toegang meer hebben tot vruchtbaar land door verwoestijning. Dichter bij huis zien we snelle erosie in de Alpen door de aanleg van skigebieden, en overstromingen in Duitsland en Limburg doordat de bodem niet meer in staat is het water vast te houden. Best een doemscenario als je daarnaar kijkt.
Hoewel de bodem veel functies in zich draagt die relevant zijn voor de samenleving als geheel, is hij lang een ondergeschoven kindje geweest. Er werd weliswaar beleid ontwikkeld voor de aanpak van bodemverontreiniging, maar de rol die de bodem speelt in een groter geheel bleef onbelicht. Dit wakkerde in Margot het vuur aan om zich specifiek op de bodem te gaan richten. “Vanaf dat moment ben ik met verschillende groepen om mij heen, wetenschappers maar ook anderen, gaan kijken naar het bodemsysteem. Wat moeten we er over weten? Wat is de meerwaarde en de maatschappelijke waarde van dit systeem?” Op een gegeven moment sloot Margot zich aan bij het initiatief Bewust Bodemgebruik, een open en informeel netwerk voor volhoudbaar bodem- en landgebruik, dat maatschappelijke aandacht vraagt voor de bodem. “We vroegen ons af hoe we de bodem, die zo belangrijk is, een stem konden geven. Moet de bodem rechten krijgen of moet beleid richting geven? Maken we gebruik van kunstuitingen, richten we het onderwijs anders in of geven we gewoon zelf het goede voorbeeld door ons eigen areaal in te richten vanuit wat de bodem kan? Waar je naartoe wilt, is naar een soort relatie met de bodem: je investeert in je bodem en die bodem investeert in jou. Door goed voor de bodem te zorgen, kan de bodem eindeloos aan je leveren en zet je elkaar in je kracht.”
Als leden van het organisatiecomité van de internationale conferentie AquaConSoil, editie 2021, kwamen Martin en Margot met elkaar in gesprek over hun passie voor gezonde bodems en het belang ervan. Martin: “We wilden de goede ideeën die tijdens de conferentie naar voren kwamen, samenvatten om bruikbaar te maken voor anderen die het congres niet konden bijwonen. We wilden continuïteit van de ideeën en de daaruit volgende acties veiligstellen.” Door de ontwikkeling van de Europese Bodemstrategie en de Europese Richtlijn voor bodemmonitoring en veerkracht werd het oorspronkelijke idee steeds groter, wat resulteerde in de eerste universele Engelstalige Green Paper, die begin 2023 is verschenen. Daarna volgde een nieuwe editie van AquaConSoil en in Nederland was inmiddels de beleidsbrief Water- en Bodemsturend geschreven. Margot: “Provincies en gemeenten zijn nog zoekende en zitten met vragen als: Wat betekent dat voor ons? Wat is dan een gezonde bodem? En dan blijkt dat dat voor heel veel partijen nog een ver-van-mijn-bedshow is.” Daarnaast vroegen veel mensen waarom de paper niet in het Nederlands was. Deze ontwikkelingen gaven aanleiding om ook een Nederlandse versie te maken, die dieper en concreter op de Nederlandse situatie ingaat. Die een update geeft van de laatste inzichten, en handen en voeten geeft aan de richting die je op kunt gaan.
Iedereen die met bodem bezig is, of je nu beleidsmaker bent of bij een aannemer of adviesbureau werkt, is begaan met zijn werk. Maar vaak wordt er van project naar project gewerkt, vrij opportunistisch eigenlijk. Martin: “Wat we graag zouden zien is dat er een langetermijnvisie ontstaat op allerlei vlakken. Het ontwerpen van een snelweg of woonwijk duurt vaak 10 tot 20 jaar. Aspecten met betrekking tot de bodem moeten vaak morgen al geregeld zijn en dat is niet goed om van de huidige situatie naar een gezonde bodem te komen. Daar heb je ook 10 tot 20 jaar voor nodig. Wat betekent dat je beleidsmakers moet hebben, maar ook investeerders, die zich daaraan committeren en die in gebieden investeren of zich bezighouden met natuurontwikkeling.”
Naast het probleem van de huidige kortetermijnvisie speelt tunnelvisie vaak een rol. Margot: “Meestal wordt voor één specifieke plek een oplossing gezocht, terwijl je eigenlijk meer naar gebieden moet kijken en niet alleen lokaal. In een breder gebied kun je vaak tot meerdere oplossingen komen. Daarbij kun je bijvoorbeeld niet naar slechts één opgave kijken, maar die in samenhang met andere opgaven in een gebied beschouwen. Wat kan het systeem in dat hele gebied aan? Wat zijn de beste plekken waar je bepaalde activiteiten kunt ontplooien en welke manier is dan het meest geschikt?” Nederland is beperkt qua oppervlakte. Bovendien is Nederland als Deltaland een extra kwetsbaar gebied voor bijvoorbeeld overstromingen. Ons land is dichtbevolkt en stad, platteland, landbouw en industrie vloeien praktisch naadloos in elkaar over. Uitwijkmogelijkheden zijn er niet, dat maakt de hele ruimtelijke ontwikkeling behoorlijk complex. “Om alle transities waar we voor staan succesvol te kunnen uitvoeren, is het belangrijk om op een andere manier naar de omgeving te kijken en op een andere manier te denken: kun je meerwaarde creëren voor meerdere opgaven in een gebied door dat slimmer of anders te doen? Dat kan dus niet als je alles sectoraal insteekt, je moet echt integraal aan de slag”, stelt Margot.
Voor het gezonder maken van de bodem zijn bewustwording, een langetermijnvisie, een integrale aanpak en een andere mindset vereist. Minstens zo belangrijk is dat iedereen hiervoor verantwoordelijkheid draagt: van overheid en organisaties tot individu. Martin: “Iedereen kan bijdragen. Het is niet zo dat we als inwoner van Nederland kunnen zeggen: ‘Dat moet het kabinet maar regelen. Dat komt allemaal wel goed. Beleidsmakers moeten dat doen.’ De verantwoordelijkheid ligt ook bij ons, bij de adviesbureaus, de aannemers en de burgers zelf.” Zo kun je bijvoorbeeld bijdragen door tegels uit je tuin te wippen, burgerinitiatieven om de buurt te vergroenen initiëren of regeneratief gaan boeren. Ook in het kader van maatschappelijk verantwoord ondernemen (mvo) en inkopen kun je verschil maken. “Bijvoorbeeld door te kijken naar circulaire producten, circulair te gaan bouwen of door initiatieven zoals land stewardship, waarbij je kijkt hoe jouw bedrijfs- of industrieterrein ook andere diensten kan vervullen. Ook hier kun je zorgen voor een groene omgeving, waar mensen kunnen recreëren, waar je koolstof in de bodem kunt laten vastleggen en met het natuurlijk systeem kunt bijdragen aan de omgeving”, licht Margot toe. “Het is belangrijk om te weten dat je ook met kleine dingen verschil kunt maken. We trekken het aan de andere kant ook wel groter. Iedereen heeft recht op een gezonde leefomgeving en een gezonde wereld. Niet alleen wij op dit moment, maar ook onze jongeren en toekomstige generaties. Dat betekent dat wij verantwoordelijkheid hebben naar de toekomst toe en niet moeten zeggen ‘nou die toekomstige generatie gaat het maar verder oplossen.’” Waar het in het verleden vooral draaide om technieken om een vervuilde bodem weer geschikt te maken, ligt de nadruk nu op verandering van gedrag, verandering van ons als maatschappij. “En dat is wel de uitdaging denk ik waar we met zijn allen voor staan”, aldus Margot.
Een geneesmiddel voor het gezond maken van bodems is voorhanden, maar om het gewenste effect te bereiken is een juist gebruik ervan cruciaal. Martin en Margot hebben in de recente Nederlandse versie van de Green Paper dan ook een bijsluiter opgenomen om de werking van het medicijn én de risico’s van onjuist gebruik toe te lichten. Bovendien bevat de Green Paper een waardevol en praktisch 10 actiepuntenplan, waar overheid, bedrijven en burgers direct mee aan de slag kunnen. De grote uitdagingen zitten in zaken als: mindset, langtermijnvisie, integrale aanpak, educatie en bewustwording. Martin: “En met die bewustwording begint alles. Heel vaak worden de problemen die er zijn heel technisch benaderd en is het heel lastig om inzichtelijk te maken wat zich onder de oppervlakte van de bodem afspeelt. De film Onder het Maaiveld laat zien hoe het bodemleven, vooral in een gezonde bodem, eruitziet en hoe wonderlijk dat is. Al die minuscule bodemwezentjes en schimmels, en hoe zij onderling communiceren, zijn op het bioscoopscherm zichtbaar gemaakt. Dat helpt enorm bij de bewustwording, inspireert en stimuleert je intrinsieke motivatie. Ook kunstenaars, en dat zie je in de Green Paper ook wel terug, kunnen helpen om te laten zien hoe belangrijk de bodem is.” “Daarnaast kan onderwijs veel bijdragen aan de bewustwording door bijvoorbeeld een natuurlijk schoolplein en kinderen te laten spelen met de bodem. Daar begint het. De meeste mensen wonen in de stad, daar zie je helemaal geen bodem. Het gaat echt om het zichtbaar maken van de bodem, van het ecosysteem om bewustwording te vergroten. Dat kan op heel veel verschillende manieren, maar daar moet je wel wat voor doen,” vult Margot aan.
Om de bodem, zijn functies en al zijn diensten die essentieel zijn voor welzijn en welvaart mondiaal blijvend onder de aandacht te brengen, vieren we op 5 december Wereldbodemdag. Er is inmiddels een kanteling gaande, waarbij meer aandacht is voor een gezonde bodem.
Nederland heeft daarvoor een vooruitstrevend bodembeleid ontwikkeld en daarmee een standaard neergezet voor Europees beleid, maar we zijn er nog niet. Er zijn veel verschillen tussen landen en continenten, dus er valt nog veel werk te verrichten. Dit jaar is het thema van Wereldbodemdag: bodem en water, een bron van leven. “Zij vormen samen één systeem, staan met elkaar in verbinding en communiceren met elkaar. Het is belangrijk je dat te realiseren en projecten daarop af te stemmen. In mijn werk en privéleven probeer ik dat elke dag te doen. Wat dat betreft is het voor mij elke dag Wereldbodemdag,” aldus Martin.
Margot: “Het gaat erom dat je continu blijft laten zien wat de bodem is en erover blijft vertellen op allerlei manieren. Zo ontstaat er een connectie en gaan mensen vanuit hun intrinsieke motivatie positief met de bodem aan de slag: door te koken met groenten uit hun eigen moestuin, door de aanleg van stadstuinen enzovoorts. We moeten terug naar onze roots, ons verbonden voelen met het systeem aarde. Daar zijn we soms een beetje van losgezongen.”
Martin en Margot schetsen in hun Green Paper dat iedereen recht heeft op een gezonde bodem. Martin: “Dat is wat we toewensen aan iedereen. Er is wel echt werk aan de winkel en de tijd van plannen maken is voorbij. We moeten gewoon aan de gang en met de Green Paper geven we richting en bieden we praktisch handvatten.” Het is daarbij belangrijk dat we openstaan voor ontwikkelingen en kennis en die met elkaar delen. Margot: “Er is al heel veel kennis beschikbaar, maar die wordt nog niet altijd gebruikt omdat mensen niet weten dat die er is of waar die kennis is. Dat willen we ook graag voor het voetlicht brengen: dat je niet bij nul hoeft te beginnen, maar dat je wel elkaar nodig hebt om tot goede dingen te komen.”
In deze Green Paper wordt de bredere context van de dringende noodzaak van gezonde bodems belicht door de geïnterviewden van dit artikel, Margot de Cleen en Martin Doeswijk. De paper bevat een recent geactualiseerd 10-puntenactieplan, inclusief een extra hoofdstuk als goede bijsluiter voor een gezonde bodem.
Door Martin Doeswijk
