Van gemeenten wordt verwacht dat zij actief aan de slag gaan met klimaatadaptatie, waaronder het omgaan met hitte. Er spelen veel urgente vraagstukken tegelijk (sociale crisis, energiecrisis, stikstofcrisis, om maar een paar crises te noemen) en er moeten veel ballen hooggehouden worden. Naast budget moeten ook tijd en energie verdeeld worden binnen de organisatie en dan kan het verleidelijk zijn om het hitteplan van een buurgemeente te kopiëren of algemene maatregelen in te zetten: een fontein en een grasveld dragen bij aan verkoeling, toch?
Klimaatverandering leidt tot langere periodes van hitte en hogere temperaturen. Extreme hitte is één van de gevaarlijkste klimaatrisico´s. Hoewel het Nationaal Hitteplan afgegeven wordt door het RIVM tijdens hete periodes, biedt dit op lokale schaal te weinig houvast om kwetsbare inwoners te beschermen tegen hittestress. In dit artikel wordt een 3-stappenplan aangeboden voor gemeenten om een lokaal hitteplan op te stellen dat daadwerkelijk goed afgestemd is op hun gemeente.
Om zo efficiënt mogelijk met middelen (o.a. mankracht en budget) om te gaan is het belangrijk om de juiste maatregelen in te zetten voor de preventie van hittestress. Dat betekent dat er eerst gekeken moet worden naar welke maatregelen effectief voor verkoeling kunnen zorgen. Waar men vaak denkt aan verkoelende eigenschappen van water bijvoorbeeld, blijkt uit onderzoek dat alleen een groot watervolume (bijvoorbeeld een grote en diepe vijver, een meer of een rivier) daadwerkelijk een koelend effect kan hebben op de omgeving. Kleinere waterpartijen kunnen zelfs bijdragen aan opwarming van de lucht tijdens de nacht (water koelt minder snel af dan lucht en geeft zijn warmte ’s nachts af). Het vervangen van betegeling door een grasstrook is natuurlijk al een stap in de goede richting om weerkaatsing van zonnestraling tegen te gaan en evaporatie van alle groene planten (waaronder gras) draagt bij aan een lagere omgevingstemperatuur. Dit effect is echter veel kleiner dan het verkoelende effect van het planten van schaduwrijk groen, bijvoorbeeld bomen, hoge struiken of een groene haag. Dit zou meegenomen moeten worden in het ontwerp van groenstroken.
Verder zijn de “juiste” maatregelen natuurlijk afgestemd op de specifieke kenmerken van een gemeente: waar al veel bomen staan is de meerwaarde van één extra boom verwaarloosbaar. Gebieden met veel hoogbouw hebben al veel schaduw, waardoor het onderbreken van gebouwblokken belangrijker wordt om luchtstroming te bevorderen. Het kopiëren van het hitteplan van de buurgemeente levert dus niet altijd de beste maatregelen op. Ook bij gemeenten met een vergelijkbare inrichting is het belangrijk om naar specifieke eigenschappen van de gemeente te kijken: wat voor het ene dorpsplein veel oplevert in de strijd tegen hitte, kan dat voor een ander plein weer anders zijn.
Een goede manier om in kaart te brengen welke maatregelen een gemeente het beste kan opnemen in haar hitteplan (en andere beleidsmaatregelen) is de gap-analyse methode. Deze methode bestaat uit 3 stappen en analyseert het zogenaamde “gat” (de gap) tussen de meest ideale maatregelen en de huidige maatregelen. Hoewel een aantal maatregelen voor veel gemeenten geschikt zal zijn is deze gap is voor iedere gemeente verschillend.
Welke maatregelen zijn effectief?
Het is belangrijk om te weten welke maatregelen het meest effectief zijn om zo de juiste gewenste maatregelen in kaart te brengen. Hiervoor moet voldoende kennis over het onderwerp opgehaald worden, bijvoorbeeld door in de (wetenschappelijke) literatuur te duiken. Ook over hittestress en preventie hiervan is veel informatie te vinden. Het is dan belangrijk om al deze informatie te structureren, bijvoorbeeld door een onderscheid te maken tussen maatregelen met betrekking tot acute hittestress preventie (tijdens een hittegolf) en maatregelen op het gebied van ruimtelijke inrichting.
Welke maatregelen zijn er al genomen?
Ook een goed beeld van de huidige stand van zaken binnen de gemeente is belangrijk. Om een helder beeld te krijgen van de situatie in de gemeente is het aan te bevelen om dit vanuit verschillende invalshoeken in kaart te brengen: top-down en bottom-up. Onder top-down kun je beleidsstukken van de gemeente rekenen, waarin gemaakte afspraken staan die al uitgevoerd zijn of waar mee gestart gaat worden. Het betrekken van verschillende afdelingen is in dit proces erg belangrijk vanwege de grote omvang van het vraagstuk. Omdat het zowel over de gezondheid van inwoners en kwetsbare groepen gaat, als over ruimtelijke inrichting en het beheer daarvan, zullen alle afdelingen die hier mee te maken hebben bij het proces betrokken moeten worden. Zo ontstaat er een volledig beeld van de aanpak van de gemeente. De bottom-up aanpak houdt in dat je ook kijkt naar de ervaringen van inwoners van de gemeente. Dit kunnen mensen uit kwetsbare doelgroepen zelf zijn maar ook andere betrokken partijen zoals mantelzorgers, zorgmedewerkers en andere professionals.
Waar zit de gap voor onze gemeente?
Wanneer duidelijk is welke maatregelen wenselijk zijn op basis van hun effectiviteit en welke maatregelen er nu genomen zijn, kunnen deze naast elkaar gelegd worden. Het vergelijk geeft dan antwoord op de vraag welke maatregelen er wel gewenst zijn maar nog niet genomen worden: dit zijn passende maatregelen om op te nemen in het hitteplan. De geschiktheid van de maatregelen is dan op twee manieren verankerd: de maatregelen zijn ook daadwerkelijk effectief én ze passen bij de huidige situatie van de gemeente. Zo wordt er geen tijd en geld gestoken in maatregelen die relatief weinig bijdragen aan de preventie van hittestress of maatregelen die eigenlijk al opgenomen waren in het gemeentelijk beleid en die geen prioriteit hebben om uitgevoerd of opgeschaald te worden.
Gemeente Houten is ook aan de slag gegaan met een lokaal hitteplan. Zij zochten een verdiepingsslag op het algemene lokale hitteplan dat werd opgesteld in samenwerking met Provincie Utrecht, om zeker te weten dat zij aan de slag konden met een hitteplan dat afgestemd is op de specifieke behoeften van de gemeente. Een uitgebreid literatuuronderzoek leidde tot kennis over factoren die het risico op hittestress beïnvloeden, in dit geval bij de doelgroep ouderen (de grootste kwetsbare groep in de gemeente Houten). Deze factoren werden gebruikt voor het formuleren van effectieve maatregelen (bijvoorbeeld: communicatie over het gebruik van nachtventilatie voor het koel houden van woningen). Dit was stap 1 in de gap-analyse methode.
Stap 2 bestond uit het ophalen van informatie over de situatie in de gemeente Houten. Een documentanalyse gecombineerd met interviews met diverse stakeholders (professionals die werken met ouderen en medewerkers binnen de gemeentelijke organisatie van verschillende afdelingen) liet bijvoorbeeld zien dat er een verschil bestaat tussen de huidige situatie in de noordelijke helft van Houten en de zuidelijke helft. Beide delen hebben veel groen, maar alleen in Houten-Noord biedt dit groen momenteel ook schaduw.
In stap 3 werden de maatregelen die naar voren kwamen uit het literatuuronderzoek naast de huidige situatie in Houten gelegd. Hieruit kwam de specifieke gap op het gebied van hittestresspreventie bij ouderen voor de gemeente Houten naar voren. Het liet zien waar de gemeente kan starten om de gap tussen de huidige situatie en de meest ideale situatie kleiner te maken en kunnen er gerichte stappen gezet worden. Zo bleek bijvoorbeeld dat er al veel werd gedaan aan communicatie rond hittestress preventie voor inwoners: de landelijk geldende adviezen werden gecommuniceerd, aangevuld met specifieke informatie over Houten. Communicatie over hoe mensen het huis koel kunnen houden tijdens een hittegolf bleek echter nog te ontbreken.
Aanbevelingen aan de gemeente werden gedaan op basis van de tijdens stap 3 blootgelegde hiaten in beleidsmaatregelen. Voor gemeente Houten werd zo inzichtelijk op welk gebied er nog stappen te zetten zijn en op welk gebied er weinig of geen aanvullende acties nodig zijn. De gewenste aanvullende maatregelen zijn vertaald naar instructies in het Lokale Hitteplan Houten, uitgesplitst naar de verschillende afdelingen en tijdspaden.
Wil je als gemeente zelf aan de slag met effectieve maatregelen voor hittestress die daadwerkelijk afgestemd zijn op de situatie binnen jouw gemeente? Dan kun je de gap-analyse methode gebruiken om in 3 stappen tot een hitteplan te komen. De gap-methode kan ook gebruikt worden om prioritering van maatregelen helder te krijgen: op het onderdeel waar de gap het grootst is, valt nog veel winst te behalen. Gebruik bij de uitvoering van de gap-analyse de tips hieronder voor een goed eindresultaat. Deze methode kan ook bruikbaar zijn voor andere klimaatadaptatie-uitdagingen!
Doe verdiepend onderzoek naar effectiviteit van maatregelen. Maak bij voorkeur gebruik van wetenschappelijke evidentie.
Gebruik bij het in kaart brengen van de huidige situatie verschillende invalshoeken (bijv. door middel van participatiegroepen, interviews, stakeholderbijeenkomsten of publiekspeilingen).
Zoek afstemming met alle betrokken afdelingen binnen de gemeentelijke organisatie om te voorkomen dat belangrijke aspecten over het hoofd worden gezien.
Maak gebruik van een bruikbare categorisering van maatregelen, die zich goed laat vertalen naar de organisatiestructuur van de gemeente.
Leid uit de gap ook prioritering en verdeling van taken af voor een helder hitteplan: wat zijn de grootste uitdagingen en waar vallen de bijbehorende taken onder?
