Een verdergaande lockdown lijkt aanstaande als niet snel de curve van de aantallen besmettingen gaat ombuigen ₁. Ongetwijfeld zal er best wat onderzoek zijn verricht naar gedrag van burgers bij een lockdown, maar het zou mij ten zeerste verbazen als de omvang van dat onderzoek ook maar in de buurt zou komen naar al het onderzoek dat de afgelopen decennia is verricht naar het gedrag van burgers bij evacuatie.
Al vanaf het begin jaren vijftig werd er bijvoorbeeld in de VS al tamelijk systematisch onderzoek gedaan naar allerlei evacuaties als gevolg van met name natuurgeweld (overstromingen, grote bosbranden, dreigende stormen e.v.). Later kwam daar veel onderzoek bij van evacuaties (ook uit de rest van de wereld) na grote calamiteiten als kernongevallen, aardbevingen en grote gifschandalen.
Het is goed enkele van de belangrijke lessen uit deze literatuur op een rijtje te zetten, juist vanwege de parallellen die er waarschijnlijk zijn met het gedrag van burgers bij een mogelijke of dreigende lockdown.
1. Evacueren is een sociaal proces
Evacueren is veel meer dan een politieagent aan de deur of een oproep van de autoriteit dat iedereen zijn huis moet verlaten. Onderzoek laat zien dat mensen vaak niet licht ertoe overgaan om hun huis te verlaten. Het is een mythe dat bij het minste of geringste mensen wel even het dreigende gevaar zullen ontvluchten. Vaak zijn burgers zich ook helemaal (nog) niet van het gevaar bewust. Daarnaast laat onderzoek zien dat de situatie waarop mensen te horen krijgen dat zij huis en haard moeten verlaten van invloed is. Als rond etenstijd het gehele gezin bij elkaar is, wordt sneller de beslissing genomen dan maar de spullen te pakken en te gaan dan als toevallig de kinderen op school zijn en de ouders aan het werk zijn. Moraal is dat veel factoren van invloed zijn op de bereidheid tot evacueren.
2. Neem de burgers mee in het proces
Daarbij blijkt dat het goed is als mensen worden en zijn meegenomen in het proces van evacueren. De beslissing tot evacuatie is dan al ingebed. Men heeft er al over na kunnen denken; soms zelfs al wat voorbereidingen gepleegd. Bij de grote evacuatie midden jaren negentig van de vorige eeuw (meer dan 100.000 mensen die als gevolg van het dreigende hoge water en mogelijk kwetsbare dijken) zagen veel mensen letterlijk het gevaar aankomen. De waterstand in de rivier steeg fors; op televisie ging het over niets anders dan het wassende water.
3. Burgers moeten zelf overtuigd zijn
Uit alle studies naar evacuaties komt naar voren dat personen niet zozeer evacueren omdat ze daartoe verplicht worden, maar omdat zij zelf zijn overtuigd dat evacueren een betere oplossing is dan thuis te blijven. Natuurlijk speelt de overheid daarbij een rol, maar uiteindelijk maken personen zelf hun afweging.
4. Zien evacueren doet evacueren
Daarbij zien wij ook dat ''zien evacueren doet evacueren'. Omdat anderen het verstandig vinden om te vertrekken en dat ook communiceren is dat een belangrijke reden voor mensen ook maar die stap te zetten. Bij dergelijke situaties worden dan citaten opgetekend als: 'Als de brandweercommandant of de burgemeester zijn spullen pakt - en die zal het wel weten – dan vertrek ik ook maar'. Goed voorbeeld doet volgen.
5. Goede voorlichting en communicatie zijn cruciaal
Mensen moeten zelf dan wel de beslissing nemen maar daarbij speelt goede voorlichting en communicatie zelf een belangrijke rol. Een eerste reactie op een ongewenste boodschap is er vaak één van ongeloof. Dat kan toch niet (dat ik moet evacueren). Dat betekent dat mensen constant op zoek gaan naar bevestiging om meer kleuring te krijgen bij hun twijfels. Naarmate mensen meer bevestiging ontvangen, de boodschap meer eenduidig is en ook antwoord geeft op de waarom vraag (waarom is evacuatie beter dan thuisblijven!) neemt de kans toe dat mensen letterlijk de drempel over zullen stappen.
Wat betekenen deze lessen over succesvol evacueren nu voor een eventuele lockdown? Aan een lockdown dient eveneens zo'n proces vooraf te gaan waarin personen worden meegenomen en gaandeweg overtuigd raken van het belang. Of mensen daarmee vrede zullen hebben, wordt vooral bepaald door het feit of zij gedurende dat voorafgaande proces ervan overtuigd zijn geraakt dat die lockdown ook een onvermijdelijke en verstandige keuze is. Ook belangrijk: geven anderen als bijvoorbeeld autoriteiten zichtbaar het goede voorbeeld! Naarmate er minder neuzen dezelfde kant op wijzen wordt een collectieve lockdown dus steeds moeilijker. Een groepje mensen kan je iets afdwingen; een samenleving moet overtuigd zijn.
Een eventuele succesvolle tweede lockdown is niet met harde hand afdwingbaar. Dat betekent vooral uitleggen, transparantie ten aanzien van de keuzes en ook soms aangeven hoe lastig de gemaakte keuzes zijn (de dilemma's inzichtelijk maken). Mensen meenemen in een beslissing betekent ook dat ze de tijd krijgen om zich erop te prepareren. Dat laatste - mensen meenemen - geldt trouwens ook voor andere maatregelen als het sluiten van horeca of middelbare scholen ₂.
Vina Wijkhuijs dank voor het snelle en nuttige commentaar.
Het onderwijzend personeel wil leerlingen nog instructies kunnen geven en niet van de ene op de andere dag afstandsonderwijs moeten geven. Eigenaren van horeca willen de tijd hebben zaken af te sluiten en op orde te brengen.
