De Nederlandse waterkwaliteit laat te wensen over(1). Er zijn Europese richtlijnen waar water aan moet voldoen, maar in Nederland gaan de wateren er nog amper op vooruit. Pogingen om de waterkwaliteit en daarmee de biodiversiteit te verbeteren zijn lange tijd als een hete aardappel doorgespeeld. Maar beloftes aan de Europese Unie maken schuld, de staat van het water lijkt zelfs zo slecht dat we richting 2027 met boetes, rechtszaken en problemen rondom vergunningverlening te maken kunnen krijgen. Een scenario dat pijnlijk veel lijkt op de stikstofimpasse waarin we ons al bevinden. Wij gingen in gesprek met Bart Specken, coördinator biodiversiteit bij Waternet, over de Kaderrichtlijn Water, het verbeteren van biodiversiteit en het circulair maken van watersystemen.
Rivier de Vecht
De rivier de Vecht begint in de stad Utrecht en mondt 42 kilometer verder uit in het IJmeer bij Muiden. Door de slechte staat waarin de Vecht verkeerde kwam er 20 jaar geleden een plan van aanpak voor de restauratie van de rivier. Bart Specken (nu coördinator biodiversiteit bij Waternet & Waterschap Amstel, Gooi en Vecht) werkte aan het Restauratieplan Vecht mee. Dit was een convenant tussen zeven gemeentes, Rijkswaterstaat, twee provincies en de twee waterschappen die met de Vecht te maken hebben. ‘Al die partijen die zagen lang dat de toestand van de Vecht heel slecht was en stonden er helemaal achter dat de rivier opgeknapt zou worden’, zegt Specken. ‘In de Vecht waren veel lozingen van de industrie, een wildgroei aan woonboten, er werd veel te hard gevaren. Dit alles zorgde voor een slechte waterkwaliteit.’ Problemen die niet bevorderlijk zijn voor de biodiversiteit van de rivier.
Van 1996 tot 2015 liep het restauratieplan. Woonboten werden bij kwetsbare plekken weggehaald, industriële lozingen werden gesaneerd en riool overstorten werden aangepakt en de maximaal vaarsnelheid is verlaagd. ‘Door de golfslag van het harde varen ontstond er schade aan de oevers, dan kan de natuur zich in die oevers niet ontwikkelen.’
Ook werd de tweeënveertig kilometer lange waterbodem van de Vecht gesaneerd. ‘Over de hele lengte van de rivier is tussen een halve tot een hele meter verontreinigd slib uitgebaggerd en afgevoerd naar speciale depots. De verontreinigingsklasse was zo ernstig was dat het niet op een andere plek mocht worden gedeponeerd. Dat was een operatie van zo’n zeventig miljoen euro.’
De maatregelen, waaronder de bredere oevers en golfbrekers zorgden langzaam maar zeker voor natuurherstel. ‘De oeverplanten groeiden uitbundig het water in en vormden schuilplaatsen waartussen allemaal diersoorten gingen leven. Het dierlijk leven en de waterplanten in de Vecht herstelden zich. De basis voor een rijke natuur begint met de vegetatie. Door waterplanten komt ook het microleven terug.’
Maar wanneer spreek je van florerende biodiversiteit die zo belangrijk is voor de waterkwaliteit? ‘We kijken naar verschillende aspecten zoals de helderheid van het water. In troebel water kan zonlicht niet doordringen waardoor er geen planten groeien’, zegt Specken. Door verontreiniging blijft water troebel, ‘dat is niet alleen door chemische verontreiniging, ook organische verontreiniging door mest en stoffen uit riolering. Door veel meststoffen komt algengroei wat het water troebel maakt.’
Daarnaast wordt ook naar chemische vervuiling gekeken. ‘We meten een aantal fysisch-chemische aspecten zoals het gehalte chloride, stikstof of fosfor. Die chemische parameters geven een beeld van de kwaliteit van het water.’ Ook worden er in opdracht van de Europese Unie verschillende soortengroepen gemeten. ‘Water en oeverplanten is zo'n groep, maar ook vissen, algen en de macrofauna, dus dieren die in het water leven die je nog met het blote oog kunt zien zoals libellenlarven. Aan de hand van welke soorten voorkomen kan je iets zeggen over de kwaliteit van het water, omdat bepaalde soorten specifiek zijn voor schoner en minder schoon water.’
Volgens Specken begint het verbeteren van waterkwaliteit bij het geven van ruimte aan de natuur. ‘In Nederland ontbreekt het vaak aan rust en ruimte, er staat hoge druk op de natuur en het water.’ Ook het water heeft last van de versplintering van de natuur. ‘Als je kleine, geïsoleerde natuurgebiedjes schept dan heb je kans dat soorten niet meer kunnen migreren en lokaal verdwijnen. Voor de natuur zou minder druk van verkeer, stedenbouw, landbouw en recreatie bevorderend zijn, maar dat zijn natuurlijk hele lastige dingen in drukbevolkt Nederland.’
Zo vindt Specken Ruimte voor de Rivier een mooi voorbeeld waarbij het vrijmaken van ruimte ook de natuur ten goede komt. ‘Ruimte voor de Rivier is een initiatief om de Nederlandse rivieren klimaatadaptief te maken.’ Bij natte perioden kunnen rivieren in brede uiterwaarden buiten hun oevers treden. ‘Naast de verbetering van de waterkwaliteit zie je juist door die ruimte dat die biologische kwaliteit enorm is toegenomen omdat er veel meer ruimte is voor soorten om te leven.
Een uitdaging voor biodiversiteit is de droogte. ‘Door de voorbije droge jaren vallen wateren zoals beken en vennen droog. Hierdoor sterven een hele hoop dieren en planten.’ Maar ook ons watergebruik moet volgens Specken onder de loep genomen worden. ‘De grondwaterstand daalt in tijden van droogte sterk omdat er veel drink-, industrieel- en landbouwwater wordt onttrokken uit grondwater. Juist dat grondwater was een bron voor veel plassen om met schoon water gevoed te worden. Vanuit de Vecht en de Rijn worden die wateren weer op peil gehouden, maar de kwaliteit van oppervlaktewater is veel slechter dan de kwaliteit van het grondwater.’
De Kaderrichtlijn Water (KRW) moet ons helpen de ecologie te verbeteren, maar deze doelen beginnen langzaam onhaalbaar te worden. Zitten we dadelijk in eenzelfde soort impasse zoals bij de stikstofcrisis? Volgens Specken wordt het soms zo geframed, maar is Nederland zelf verantwoordelijk voor de doelen van water die zijn opgesteld. ‘Rond het jaar 2000 heeft Europa aan alle lidstaten gevraagd met een overzicht van de verschillende typen wateren te komen. Landen moesten zelf bepalen wat ze een gezonde toestand van die verschillende watertypen vonden. Daarbij heeft Europa wel een marge aangegeven waarbinnen ze moesten handelen en is er een soort set van spelregels in samenspraak met de lidstaten ontwikkeld.’
Nederland heeft net als alle andere lidstaten een overzicht aangeleverd met de verschillende watertypen en de doelen. Om het water te verbeteren zijn maatregelen opgesteld voor de verschillende watertypen. Europa heeft tot 2027 de tijd gegeven om die doelen te realiseren. ‘Europa vraagt niets anders van de lidstaten dan het realiseren van de eigen opgestelde doelen, waar de lidstaten ook allemaal mee ingestemd hebben. Maar eigenlijk gebeurt hiermee hetzelfde als bij de stikstofdiscussie: de hete aardappel is steeds naar voren geschoven. Overheden zijn te laat begonnen met het treffen van de juiste maatregelen om die goede waterkwaliteit te behalen.’ De doelen zijn nog lang niet in zicht. ‘Op sommige plekken zie je zelfs dat het achteruitgaat. Europa zegt: wij doen niks anders dan jullie aan de afspraken herinneren, maar als jullie het niet gaan halen komen er wel boetes.’
Bart Specken
Omdat Nederland zo ver achterloopt op de doelen van de Kaderrichtlijn Water kan dit in de toekomst voor nieuwe impassen gaan zorgen. Specken: ‘De consequenties zijn eigenlijk nooit goed doorgedrongen tot de organen waar de beslissingen worden genomen.’ Hij geeft een voorbeeld met jachthavens: ‘Uit onze analyses weten we dat je voor een bepaalde rivier meer natuur nodig hebt om het doel te gaan halen, dan is de ontwikkeling van een jachthaven in strijd met wat Nederland aan Europa heeft beloofd. Dit zijn vaak lastige ontwikkelingen om tegen te houden omdat soms de wetgeving achterloopt of omdat politieke druk groot is. In het ergste geval kan dit betekenen dat vergunningen in strijd met de KRW-doelen moeten worden teruggedraaid, als er in de periode van het verlenen van die vergunningen kennis was over de KRW doelen. Dit kan als gevolg hebben dat een al vergunde activiteit, zoals een jachthaven, onder dwang van de Europese Unie afgebroken kan worden.’
Ook kunnen er volgens Specken vanuit Brussel boetes uitgedeeld worden. ‘De eindverantwoordelijke is natuurlijk de minister van Infrastructuur en Waterstaat, maar boetes kunnen ook verder onderverdeeld worden. Zo kunnen deze terecht komen bij waterschappen en andere overheden die wateren in eigendom hebben. Stedelijke gemeenten zijn samen met andere partijen ook vaak verantwoordelijk voor waterkwaliteit maar daar heeft het de afgelopen jaren niet hoog op de agenda gestaan.’
Daarnaast zijn rechtszaken vanuit milieuverenigingen ook niet uit te sluiten. Volgens Specken is het lastig te voorspellen wat er gaat gebeuren maar zijn dit wel de signalen die hij hoort: ‘Je kan denken aan organisaties als Greenpeace of Natuur & Milieu die met de Europese Kaderrichtlijn Water in hun handen naar de rechter gaan stappen en eisen dat er actie wordt ondernomen om de waterkwaliteit te verbeteren.’
Even terug naar het begin. Biodiversiteit is het resultaat van veel factoren die ingrijpen op de omgeving. Als biodiversiteit centraal wordt gesteld kan er beter gekeken worden naar hoe er met het water in Nederland omgegaan moet worden. Specken: ‘Wat je nu ziet is dat er een hele hoop stoffen, bewust of onbewust, worden geloosd op het water. Daar worden niet snel de gevolgen van ondervonden omdat er geen straf op staat. Middelen die niet gezond zijn voor het milieu, zoals medicijnresten, bestrijdingsmiddelen en meststoffen, zijn niet verboden en blijven toegepast worden, dat geeft druk op de waterkwaliteit. De waterschappen zouden het liefst zien dat die bronnen allemaal gesaneerd worden en dat we minder lozen.’
In Nederland wordt op veel plekken drinkwater uit de grond gehaald en afvalwater wordt op het oppervlaktewater geloosd. Volgens Specken de reden voor het onverschillige watergebruik: ‘Stel dat we nu overal zouden overschakelen naar oppervlaktewater als bron voor drinkwater, dan is er een grotere prikkel om ons oppervlaktewater ook echt schoon te houden. Als dat lukt zouden we de doelen van de Europese Kaderrichtlijn Water meteen halen.’ Niet alleen de kwaliteit van oppervlaktewater zou hiermee gebaat zijn, ook de kwantiteit van het grondwater gaat er dan op vooruit. ‘De dalende grondwaterstand zorgt voor veel verdroging en een circulaire watervoorziening kan hier verandering in brengen. Drinkwater uit het oppervlaktewater halen en het afvalwater goed, bij de bron, zuiveren en weer op het oppervlaktewater lozen zorgt zo voor een verbetering van waterkwaliteit maar helpt ook tegen droogte.’
Een circulair watersysteem lijkt een goed begin, maar het blijft onderdeel van een groter probleem. Wateren ondervinden onder meer last van stikstof en fosfor., iets dat volgens Specken voornamelijk door meststoffen uit de intensieve landbouw komt. Dit brengt ons weer terug naar de voortdurende stikstofdiscussie. Systeemverandering voor de Nederlandse water en bodem lijkt nodig, maar wel door integraal te kijken naar onze omgeving. Zoals het kabinet in het Regeerakkoord al benoemd heeft en waar de waterschappen en de deltacommissaris herhaaldelijk aandacht voor vragen: water en bodem moeten sturend worden. Ook de VNG onderschrijft dit en pleit voor een gezamenlijke gebiedsgerichte uitvoeringsstrategie waaraan alle bestuurslagen deelnemen. Als water en bodem écht sturend worden kunnen er wellicht eindelijk stappen gezet worden richting circulariteit en een gezonde biodiversiteit.
(1) Rapport: Gaat Nederland de KRW doelen halen?
Nieuwe Europese wetgeving goed voor de waterkwaliteit
Europese Green Deal: Commissie stelt regels voor schonere lucht en schoner water voor
