De fysieke leefomgeving heeft invloed op de gezondheid van mensen. In een omgeving die gezond gedrag stimuleert, zijn de bewoners over het algemeen gezonder dan in een omgeving die daar niet op is ingericht. Gemeenten en omgevingsdiensten dragen bij aan een gezonde leefomgeving door de leefbaarheid in beeld te houden bij het maken van beleid.

Belang gezonde leefomgeving

Wat is het belang van een gezonde fysieke leefomgeving? 20 procent van de ziektelast wordt veroorzaakt door ongezond gedrag, zoals roken, weinig bewegen en slecht eten. Een gezonde fysieke leefomgeving kan het gedrag van mensen positief beïnvloeden, bijvoorbeeld doordat sporten, wandelen en fietsen aantrekkelijk zijn. Daarnaast veroorzaakt een ongezond binnen- en buitenmilieu, bijvoorbeeld door luchtverontreiniging, 4 procent van de ziektelast. Daarom is het essentieel om bij het maken van plannen voor de fysieke leefomgeving de gezondheid altijd in het vizier te houden.

Wat is een gezonde leefomgeving?

Een gezonde fysieke leefomgeving is comfortabel en toegankelijk voor iedereen en houdt dus rekening met de kwetsbaren in de samenleving. In een gezonde leefomgeving word je gestimuleerd om te bewegen, te ontspannen en om elkaar te ontmoeten. Er is een goede milieukwaliteit en de omgeving is klimaatbestendig. Er is ruimte voor water en groen. Een koele, groene stad zonder uitlaatgassen en met schoon drinkwater is een gezondere stad. Een gezonde leefomgeving hangt dus ook samen met de energietransitie en klimaatadaptatie.

GGD GHOR heeft Kernwaarden Gezonde Leefomgeving opgesteld, om handvatten te bieden aan gemeenten en iedereen die zich bezighoudt met de inrichting van de fysieke leefomgeving. Deze kernwaarden gaan over de woonomgeving (bijvoorbeeld: ‘kinderen groeien op in een rookvrije omgeving’ en ‘wonen en druk verkeer zijn gescheiden’), mobiliteit (bijvoorbeeld: ‘actief vervoer is in beleid, ontwerp en gebruik de standaard’) en gebouwen (bijvoorbeeld: ‘er zijn voldoende betaalbare levensloopgeschikte woningen’). In elk ruimtelijk plan kunnen deze kernwaarden besproken worden om de invloed op de gezondheid te toetsen.

Omgevingswet en gezonde leefomgeving

Gezondheid is ook een van de maatschappelijke doelen van de Omgevingswet. Gezondheid krijgt zo een meer sturende rol binnen de ruimtelijke planvorming. (Decentrale) overheden kunnen vanaf 1 januari 2024 de instrumenten in de Omgevingswet inzetten hiervoor. Zo kunnen overheden hun gezondheidsambities vastleggen in de Omgevingsvisie, regels opstellen in het omgevingsplan of in vergunningen en decentrale omgevingswaarden vastleggen. Het is de bedoeling dat de nieuwe Omgevingswet het makkelijker maakt om lokale gezondheidsambities vast te leggen en een omgevingsvergunning te weigeren of aan te passen vanwege gezondheidsoverwegingen.

Gezonde leefomgeving in het omgevingsplan

Eén van de instrumenten binnen de Omgevingswet die gemeentes kunnen inzetten om de gezonde leefomgeving te bevorderen, is het omgevingsplan. Dat is de opvolger van het bestemmingsplan en diverse gemeentelijke verordeningen. In het boek Werken met het omgevingsplan geeft mr. Henrik Faber een praktische handleiding bij het opstellen van een omgevingsplan, waarin hij ook uitgebreid aandacht heeft voor het aspect gezondheid en de fysieke leefomgeving.

Wet- en regelgeving rond gezonde leefomgeving

Sinds 1 januari 2024 vind je regels voor een gezonde fysieke leefomgeving in de Omgevingswet:

• –Omgevingswet artikel 1.3 gaat over de gezonde fysieke leefomgeving als maatschappelijk doel.

• –Volgens Omgevingswet artikel 3.3 moet in de omgevingsvisie rekening worden gehouden met het voorzorgsbeginsel en andere milieubeginselen.

• –Ook in artikel 2.1 lid 4 van de Omgevingswet staat dat het omgevingsplan ook rekening moet houden met belang van het beschermen van de gezondheid.

• –Omgevingswet artikel 5.32 (weigeren vergunning vanwege ernstige gezondheidsrisico’s) en 5.42 vierde lid en de artikelen 8.101 en 8.102 van het Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl) gaan over gezondheid in de omgevingsvergunning.

Voordat de Omgevingswet inging, kon een gemeente maatregelen opnemen in een bestemmingsplan en inpassingsplan, bijvoorbeeld vanwege gezondheidsrisico’s voor omwonenden van veehouderijen. Het was ook mogelijk om regels op te nemen als voorwaarde voor planwijziging, bijvoorbeeld een toetsingskader waarin de gezondheid van omwonenden is opgenomen. De Landelijke nota gezondheidsbeleid, de Wet maatschappelijke ondersteuning, de Wet milieubeheer, het Sportakkoord en het Nationaal Preventieakkoord waren hiervoor het wettelijk kader.