Het kan niemand ontgaan zijn dat Nederland een stikstofprobleem heeft. Er is maatschappelijke onrust en de besluitvorming over plannen en projecten loopt uiterst moeizaam. Daardoor loopt de bouw vertraging op, wat eigen maatschappelijke gevolgen met zich meebrengt. We hebben te maken met Europese regelgeving en het stikstofbeleid van de rijksoverheid, maar ook de provincies hebben hun bevoegdheden. In dit dossier zijn alle publicaties, wet- en regelgeving rond stikstof verzameld en verschijnen het laatste nieuws en actuele jurisprudentie.

Wat is stikstof?

Circa 78% van de lucht bestaat uit stikstof (N₂). Op zichzelf is stikstof niet schadelijk, maar wordt dat wel als het de verbinding maakt met zuurstof en water: je krijgt dan stikstofoxiden (NO_x) en ammoniak (NH₃). Die stoffen, ‘reactief stikstof’ genoemd, zijn schadelijk voor mens en milieu.

Hoe schadelijk is stikstof?

Voor de gezondheid van mensen is het slecht om stikstofdeeltjes in te ademen. Dat kan hart- en vaatziekten veroorzaken en longziekten verergeren. De natuur heeft vooral last van reactief stikstof omdat het voor monocultuur zorgt: bepaalde planten, zoals gras en algen, gaan harder groeien en overwoekeren andere planten. Insecten, vogels en vissen hebben hier last van. Zo wordt de biodiversiteit aangetast en worden natuurgebieden bedreigd.

Stikstofverbindingen komen grotendeels in de lucht terecht door uitlaatgassen, uitstoot van industrie en landbouw. De uitstoot van deze stoffen heet ‘emissie’. De term ‘depositie’ verwijst naar de stikstof die in of op de grond terecht komt. Op de website Emissieregistratie houdt het RIVM de stikstofuitstoot in Nederland bij.

Het stikstofprobleem

De stikstofcrisis is breder dan gezondheid en milieu. Verschillende sectoren worden geraakt door de aangescherpte stikstofregels. Zo zijn er maatregelen om stikstofuitstoot terug te brengen in de bouwsector, verkeer en vervoer, landbouw en industrie. Omdat Nederland een dichtbevolkt land is en vervuilende activiteiten al snel dichtbij natuurgebieden zitten, betekenen deze regels een lastige situatie: projecten worden vertraagd of zelfs stop gezet, vergunningen worden niet verstrekt, waardoor de bouwsector vastloopt. De agrarische sector moet tegen haar wil in flink krimpen. Niet alleen de landelijke politiek, maar ook lokale overheden kampen met onvrede van burgers aan de ene kant en hun milieudoelen aan de andere. Vandaar dat de besluitvorming moeizaam gaat en er veel onzekerheid blijft.

Wet- en regelgeving rond stikstof

• De Europese Habitatrichtlijn (1992) heeft als doel de biodiversiteit in Europa in stand te houden. Met de invoer van deze richtlijn zijn Natura2000-gebieden aangewezen. Deze natuurgebieden worden beschermd, wat onder andere betekent dat er strenge stikstofregels gelden.
• De Wet Natuurbescherming (Wnb, 2017) heeft gebieds- en soortenbescherming als doel. Hierin werd het Programma Aanpak Stikstof (PAS) opgenomen.

De Programmatische Aanpak Stikstof (PAS) De PAS vormde het centrale instrument om de stikstofbelasting van Natura 2000-gebieden aan te pakken. Met het programma moest worden voorzien in een gebieds- en sector-overstijgende aanpak van de stikstofproblematiek. Een uitspraak van de Raad van State op 29 mei 2019 maakte echter dat de PAS niet meer als toestemmingsbasis voor activiteiten mag worden gebruikt. Hierdoor moet Nederland nieuwe maatregelen nemen om de stikstofdepositie op natuurgebieden te verminderen.

• ‘Stikstofwet’: Op 10 maart 2021 werd een wijziging van de Wnb en de Omgevingswet ingevoerd, ook wel de ‘stikstofwet’ genoemd. Dit betekende strengere eisen voor stikstof in Natura2000-gebieden.
• De Porthos-uitspraak (2 november 2022) stelde dat de bouwvrijstelling voor stikstof in strijd is met de Habitatrichtlijn. Deze uitspraak betekent dat alle bouwprojecten een individuele beoordeling van de stikstofgevolgen nodig hebben.
• De Natuurherstelwet is op 12 juli 2023 aangenomen door het Europees Parlement. Wat de wet precies gaat betekenen voor Nederland, moet nog duidelijk worden. Het idee is dat elke lidstaat een herstelplan moet maken voor aangetaste natuurgebieden. Tot 2030 hebben lidstaten de tijd om voor ten minste 90% van de oppervlakte de toestand te bepalen.

Stikstof in de Omgevingswet

De Omgevingswet betekent een verandering in de Nederlandse regelgeving rond gebiedsbescherming en stikstof. De meeste inhoudelijke regels over natuurbescherming zijn, ingedeeld naar doelgroep, terechtgekomen in een van de volgende drie besluiten:

• Besluit Activiteiten Leefomgeving (Bal)
• Besluit Kwaliteit Leefomgeving (Bkl)
• Omgevingsbesluit (Ob)

Daarnaast is onder de Omgevingswet het bestemmingsplan vervangen door het omgevingsplan. Dat omgevingsplan moet als passend beoordeeld worden als het significante gevolgen kan hebben voor een Natura 2000-gebied. Er moet worden voldaan aan de eisen die het Bkl hieraan stelt.

Gebiedsontwikkeling en stikstof

Voor veel initiatiefnemers in gebiedsontwikkeling is stikstof een flinke uitdaging en een doorn in het oog. Sinds 2019 weten we tegelijkertijd ook dat het niet altijd een showstopper hoeft te zijn voor ieder ontwikkel- en bouwproject. Ontwikkelen, bouwen én beschermen kan!

De eerste stap is het in kaart brengen van de verwachte stikstofemissie van een beoogd project. Hierbij gaat het om de bouw- en de gebruiksfase. Met behulp van Aerius bereken je de depositie. Zo weet je wanneer er op welke Natura 2000 locatie hoeveel stikstof neerslaat.

Aerius is de rekentool van de Rijksoverheid waarmee de stikstofdepositie in een Natura 2000-gebied wordt berekend. In deze rekentool zijn de Natura 2000-gebieden in Nederland opgedeeld in zeshoeken. Daarbij staat elke hexagoon voor een oppervlak van 1 hectare binnen een Natura 2000-gebied. De Aerius-berekening laat zien waar in en rond het gebied depositie plaatsvindt. En waar jouw project dus mogelijk tot natuurbelasting leidt.

Indien Aerius een stikstofopgave aangeeft, probeer je allereerst in je project zodanig maatregelen te treffen dat de emissie (en daarmee de depositie) voldoende reduceert. Leveren maatregelen onvoldoende resultaat, dan is intern of desnoods extern salderen een optie:

• Intern salderen stikstof

Het intern salderen van stikstof betekent dat je binnen de activiteit emissiebeperkende maatregelen neemt. Denk bijvoorbeeld aan het inzetten van elektrisch in plaats van diesel aangedreven materieel. Of het salderen van de bemesting op de voorheen agrarisch benutte gronden.

• Extern salderen stikstof

Extern salderen van stikstof betekent dat je de stikstofdepositie ‘compenseert’ vanuit jouw project door de stikstofrechten van een andere partij te gebruiken. Denk bijvoorbeeld aan een (agrarisch) bedrijf waarvan je de betreffende rechten overneemt.