De afgelopen jaren hebben veel gemeenten een meer passief (of situationeel) gemeentelijk grondbeleid toegepast. In een brief van 3 juni 2025 roept de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) gemeenten op om het roer om te gooien en hun grondbeleid te heroverwegen nu de Nota Ruimte naar verwachting na de zomer van 2025 ter inzage wordt gelegd.
In deze Nota Ruimte wordt richting gegeven aan de ordening van veel ruimte vragende maatschappelijke opgaven. In dat kader zullen, naast de reeds bekende NOVEX-locaties, ook grote woningbouwlocaties worden aangewezen. Daarom is dit volgens de VNG hét moment om proactief grondposities in te nemen om grip op ruimtelijke ontwikkelingen te vergroten en de stijgende grondprijzen te counteren.
De VNG adviseert gemeente daarom om het heft in eigen handen te nemen en actief grondbeleid te overwegen. Bij dit actief grondbeleid hoort een ander instrumentarium en een andere juridische bril. Actief grondbeleid is een sturende wijze van grondbeleid, meer gericht op verwerving van de benodigde gronden door de gemeente, mogelijk (mede) met gebruikmaking van haar bevoegdheden uit de Omgevingswet, zoals het voorkeursrecht en onteigening.
Met het voorkeursrecht kunnen overheden regie voeren door te voorkomen dat marktpartijen grondposities innemen op locaties waar ontwikkeling wordt voorzien, bijvoorbeeld locatie die in de Nota Ruimte worden aangewezen. De VNG waarschuwt in haar ledenbrief dat de ervaring leert dat hoge aankoopprijzen voor grondposities ertoe kunnen leiden, dat er te weinig geld overblijft voor de business case. Dat kan betekenen dat de ontwikkeling helemaal niet door kan gaan of dat er veel overheidsgeld bij moet. Daardoor kan dit geld niet meer worden besteed om maatschappelijke opgaven te realiseren en zal als winst uit de keten verdwijnen.
Wat kan hiervoor (naast het vestigen van een voorkeursrecht) een oplossing zijn? Vroegtijdig duidelijk maken aan welke voorwaarden een ontwikkeling moet voldoen en kaders te hebben voor grondbeleid en kostenverhaal. Ontwikkelaars hebben dan de gelegenheid dit in hun berekeningen mee te nemen en hiermee rekening te houden bij grondaankopen. Daarmee kunt u speculatie op grond en het weglekken van een eventuele waardesprong bij wijzigen van de functie verminderen, aldus de VNG.
