Er is sprake geweest van indirecte discriminatie bij de controles van DUO op de uitwonendenbeurs voor studenten. Studenten die in buurten met een hoog aantal inwoners met een migratieachtergrond woonden, hadden een grotere kans om gecontroleerd te worden. Dat schrijft minister Dijkgraaf van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap vandaag in een brief aan de Tweede Kamer, op basis van onderzoek door PricewaterhouseCoopers (PwC). Het kabinet biedt hiervoor haar excuses aan. Bij het controleproces is geen directe discriminatie vastgesteld: gegevens met betrekking tot afkomst, zoals migratieachtergrond, speelden geen rol.
Minister Dijkgraaf: “Als overheid zijn we bij het opzetten en uitvoeren van de controle op de uitwonendenbeurs tekortgeschoten. Specifieke groepen studenten, zoals studenten met een migratieachtergrond en mbo-studenten, werden daardoor onevenredig vaker gecontroleerd. Dit had niet mogen gebeuren en ik bied hiervoor namens het hele kabinet mijn excuses aan.”
Studenten die in aanmerking komen voor studiefinanciering kunnen meer geld krijgen als zij uitwonend zijn dan als zij bij hun ouders wonen. In 2009 bleek dat er misbruik werd gemaakt van de uitwonendenbeurs. In 2012 is de controle daarom aangescherpt. Uit het PwC-onderzoek blijkt nu dat studenten die wonen in buurten met veel inwoners met een migratieachtergrond een grotere kans hadden om gecontroleerd te worden. Dat volgt uit hoe het systeem in 2012 is opgezet door OCW en DUO, stelt PwC, waarbij een degelijke onderbouwing ontbrak en is nagelaten het systeem te onderhouden en te corrigeren. Signalen die er op wezen dat bevooroordeling een risico was, zijn bovendien niet adequaat opgepakt. Minister Dijkgraaf vindt het pijnlijke constateringen die zowel hij, als het ministerie van OCW en DUO zich zeer aantrekken. Hij benadrukt dat de leiding van OCW en DUO hier verantwoordelijk voor zijn geweest.
Dat het selectiesysteem tot indirecte discriminatie heeft geleid, kent volgens PwC een aantal oorzaken. Een daarvan is het selectieproces waarin bijvoorbeeld studenten die dichter bij hun ouders woonden een hogere kans hadden geselecteerd te worden voor controle, terwijl CBS-onderzoek laat zien dat kinderen van ouders met een migratieachtergrond vaak dichterbij blijven wonen. De hogere kans op controle voor deze groep studenten nam verder toe in het niet goed gevalideerde selectieproces. Ook kregen mbo-studenten een hogere risicoscore toebedeeld dan hbo- en wo- studenten. De reden hiervoor destijds was dat mbo-opleidingen vaak dichter bij huis zijn dan hbo- en universitaire opleidingen. Tussen 2015 en 2023 werden hoofdzakelijk mbo-studenten gecontroleerd, omdat de uitwonendenbeurs voor hbo- en wo-studenten met de komst van het leenstelsel in 2015 is afgeschaft. Dit betekent dat in de praktijk de frequentie waarmee mbo’ers, jongere studenten en studenten die dichtbij hun ouders wonen zijn gecontroleerd hoger was dan op basis van het onderzoek kan worden gevalideerd. Minister Dijkgraaf: “Dat vind ik een wrange constatering, juist aangezien voor mij een belangrijk uitgangspunt is dat studenten in verschillende onderwijsvormen een gelijkwaardige positie hebben.”
De minister biedt zijn excuses aan en gaat in gesprek met (oud)studenten die zijn gecontroleerd. OCW en DUO spreken met studenten, decanen, studentenvertegenwoordigers en ook een groep van gecontroleerde studenten zelf om gezamenlijk te bezien wat het effect is geweest van de huisbezoeken op hen. De minister vindt het daarnaast cruciaal dat van het onderzoek geleerd wordt, met een professioneel, onbevooroordeeld en effectief controlesysteem als uitkomst, dat actief inspeelt op signalen. Daar wordt de komende periode verder aan gewerkt. Ook worden alle uitvoeringsprocessen binnen OCW grondig doorgelicht op de vraag of hierbij sprake zou kunnen zijn van indirecte discriminatie. DUO heeft ondertussen de nodige acties ingezet. Sinds juni 2023 vindt het controleproces voorlopig uitsluitend plaats door middel van een willekeurige (aselecte) steekproef. Alle huisbezoeken worden geëvalueerd. Studenten worden gebeld voordat DUO hen een besluit stuurt na controle. DUO onderzoekt ook of er andere vormen van controle mogelijk zijn.
Studenten die naar aanleiding van deze recente conclusies in gesprek willen met DUO, kunnen op verschillende manieren in contact komen via www.duo.nl. DUO gaat graag met hen in gesprek.
Tussen 2012 en 2023 hebben circa 26.800 studenten een huisbezoek gehad. Bij ruwweg een derde daarvan is misbruik geconstateerd. PwC heeft geen dossieronderzoek gedaan en doet geen uitspraak over de rechtmatigheid van individuele besluiten. Wel geeft PwC aan dat de hogere kans op een huisbezoek in al die jaren doorgaans niet tot een disproportioneel hogere kans op het stopzetten van de uitwonendenbeurs heeft geleid voor de studenten die gecontroleerd zijn. De komende tijd wordt nader onderzoek gedaan naar de mate waarin onevenredig onderscheid aanwezig was in verschillende delen van het controleproces. Dit laat onverlet dat PwC constateert dat de selectie van studenten voor een controle op misbruik een bevooroordeling had naar buurten met een hoog aandeel bewoners met een migratieachtergrond, en studenten met een van oudsher niet-Nederlands klinkende achternaam.
